Digitale Soevereiniteit en de Tweede Kamerverkiezingen

November 18, 2023 Press release

Ongelijkheid en bestaanszekerheid spelen een grote rol in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen. Deze bijzondere nadruk leidt tot navelstaren: Nederland “doet de gordijnen dicht” volgens NRC. Het navelstaren kenmerkt trouwens ook de plannen voor kennis en innovatie van de partijen die vermoedelijk een nieuw kabinet gaan vormen, plannen die op NWO-voorzitter Marcel Levi overkomen “als provinciaals.”

Wie werkelijk om bestaanszekerheid en het verminderen van ongelijkheid geeft voor de komende generaties, doet er goed aan de gordijnen open te trekken en werk te maken van digitale soevereiniteit. AI is een systeemtechnologie en zal op korte termijn in alle haarvaten van de maatschappij zitten. Daarmee zal AI elk aspect van het leven van iedere Nederlander raken. In toenemende mate domineert een handjevol niet-Europese partijen deze technologie, met zeer beperkte controle, grotendeels afwezige inspraak, en alleen rekenschap verschuldigd aan financieel belanghebbenden. Sinds zijn oprichting heeft ICAI gewerkt aan het versterken van onze digitale soevereiniteit, dat wil zeggen, aan ons vermogen om onafhankelijk te handelen in de digitale wereld.

Digitale soevereiniteit wordt mede bepaald door de volgende, vooral “zachte” factoren: 

  1. Talent: het ontwikkelen van moderne AI vraagt om technisch talent; talent is schaars; er is een wereldwijde strijd gaande om dat talent aan te trekken, op te leiden, en vast te houden. Nederland loopt achter bij het afleveren van voldoende technisch talent. 
  2. Rekeninfrastructuur: zonder rekencapaciteit om modellen te trainen, te fine-tunen, en uit te rollen is elke kennisontwikkeling en innovatie gedoemd te falen. Nederland loop sterk achter qua rekeninfrastructuur voor AI. 
  3. Data: moderne AI vergt grote hoeveelheden data om modellen te trainen. Nederland, en meer algemeen de EU, verwordt steeds meer tot een datakolonie en loopt daarmee achter waar het gaat om redelijke principes van data-eigenaarschap, zowel intellectueel als economisch. 
  4. Open en gedeeld eigenaarschap: het delen van kennis en open-source initiatieven zouden de norm moeten zijn in de publieke ruimte, voor rekenschap, voor kwaliteit, voor transparantie, en voor onafhankelijkheid. Nederland loopt achter met de adoptie van kennisdelen en open source en al helemaal met het actief nastreven van gedeelde, open source AI-oplossingen. 
  5. Regelgeving: Nederland, samen met de EU, heeft de laatste jaren veel werk gemaakt van regelgeving rondom AI. Er is een serieus risico dat de zware AI-regelgeving die nu onderweg is vooral de zittende technische grootmachten in de kaart speelt. Nederland, en meer algemeen de EU, loopt achter met het scheppen van kaders die het ontstaan, uitproberen, en de doorgroei van onafhankelijke digitale alternatieven faciliteren.

Hoe kijken de partijen aan tegen digitale soevereiniteit en tegen de vijf dimensies die hierboven staan? We hebben de programma’s doorgenomen van de zes grootste partijen (volgens de Peilingwijzer, 15 november 2023): VVD, NSC, GL/PvdA, PVV, BBB, en D66.

De VVD wil inzetten op strategische soevereiniteit in EU-verband, is daarbij vooral gericht op bescherming van de interne markt (VVD, p. 18), en ziet het ontwikkelen van ons “zeekabelnetwerk” als actie om onze soevereiniteit te verstevigen (VVD, p. 39). NSC benoemt “strategische autonomie” in het algemeen, en ook in de digitale wereld, maar komt niet verder dan het opstellen en handhaven van spelregels voor de techindustrie (NSC, p. 61). GL/PvdA bespreekt strategische autonomie een aantal maal, ook in de zin van digitale autonomie, en meldt dat strategische autonomie technologische macht vereist (GL/PvdA, p. 16), daarbij pleitend voor technologie-ondersteuning, -ontwikkeling, en -regelgeving in EU-verband. De PVV spreekt herhaaldelijk over soevereiniteit in haar programma, maar op geen enkele manier over digitale soevereiniteit. Strategische autonomie verschijnt in het programma van de BBB (BBB, p. 122) maar niet in de digitale zin. D66 bespreekt strategische autonomie in het algemeen en heeft ook aandacht voor digitale autonomie in het bijzonder, waarbij de partij pleit voor investeringen (D66, p. 196). Ondanks het belang van digitale soevereiniteit voor de bestaanszekerheid van toekomstige generaties staat het onderwerp nauwelijks op de agenda’s van de partijen die het naar alle waarschijnlijkheid straks voor het zeggen zullen hebben.

We geven niet op en graven wat dieper in de programma’s van de genoemde partijen, op zoek naar standpunten over de factoren die bijdragen aan digitale soevereiniteit: talent, rekeninfrastructuur, data, open source en kennisdelen, en regelgeving, alles in de context van AI. Tabel 1 vat samen welke partij in positieve zin aandacht besteedt aan welke factor.

TalentRekenen Data Open & delenRegelgeving
VVD✓✓✓✓
NSC✓✓✓
GL/PvdA✓✓
PVV
BBB✓✓
D66✓✓✓✓
Tabel 1: Welke verkiezingsprogramma’s besteden positieve aandacht aan welke factoren die bijdragen aan digitale soevereiniteit?

De VVD erkent dat er een internationale strijd gaande is rondom talent (VVD, p. 15) maar stelt voor om nu eerst op de rem trappen waar het gaat om buitenlands talent (VVD, p. 10). NSC erkent het grote belang van de beschikbaarheid van talent voor innovatie (NSC, p. 40), maar zet de deur slechts selectief open (NSC, p. 25). D66 zet expliciet in op het uitbreiden van de opleidingscapaciteit in AI (D66, p. 198). Rondom data benadrukt de VVD eerlijk gebruik van data (VVD, p. 73). BBB en D66 nemen meer strategische standpunten in rondom data, de één vooral gericht op het opheffen van beperkingen (BBB, p. 48), de ander gericht op transparantie en soevereiniteit (D66, p. 195, 197). Open source en kennisdelen worden door een aantal partijen omarmd en gezien als iets dat bevorderd moet worden; de VVD zet vooral in op het “doorvertalen” van kennis “naar de economie en maatschappij” (VVD, p. 35), zonder aan te geven hoe we de te vertalen kennis opdoen en wie gaat “vertalen.” GL/PvdA verbindt kennisdelen en open source aan democratisering van soft- en hardware (GL/PvdA, p. 69), terwijl NSC regionale samenwerking nastreeft tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen, en decentrale overheden: “[n]aast financiering gaat het hierbij vooral om gezamenlijke inzet op strategie, internationalisering en digitalisering” [NSC, p. 41]. Regelgeving rondom AI wordt door de meerderheid van de partijen gezien als middel om onze digitale soevereiniteit te verhogen. 

Het beeld is armoedig. Zeker bij de (centrum)rechtse partijen ontbreekt een breder perspectief op de factoren uit Tabel 1. Helaas komen ook andere infrastructurele factoren die onze digitale soevereiniteit zouden moeten faciliteren er bekaaid af in de programma’s. Aangaande digitale infrastructuur blijft de VVD steken bij het eerder genoemde “zeekabelnetwerk.” Waar zijn constructieve plannen voor datacenters en rekencentra? We lezen dat Nederland “geen paradijs [is] voor […] datacentra” [GL/PvdA, p. 11] en dat we “kritisch [zijn] op het toevoegen van nieuwe datacentra aan het Nederlandse landschap” [NSC, p. 57]. Er is besef dat de grenzen van het elektriciteitsnet zijn bereikt, met enkele verwijzingen naar het Landelijk Actieprogramma Netcongestie, maar ook hier schitteren concrete korte-termijn actieplannen door afwezigheid: “[e]en Rijkscoördinator voor netcongestie brengt o.a. duidelijk in beeld hoe de wachttijden per gebied zich ontwikkelen” [BBB, p. 116] en “we maken van het ontlasten van het stroomnet een verdienmodel” [VVD, p. 57]. Waar is de urgentie?

Wie het probleem van bestaanszekerheid wil aanpakken, zeker voor toekomstige generaties, doet er goed aan te investeren in digitale soevereiniteit. Stop met navelstaren. Zet in op talent, op rekencapaciteit, datafaciliteiten, op open source en kennisdelen, op regelgeving, en op digitale en elektrische infrastructuur. Deze factoren vragen stuk voor stuk om een open vizier en gezamenlijke acties tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen, en overheden. Gezamenlijke acties die onze landsgrenzen overstijgen. De gordijnen open en aan de slag!

Maarten de Rijke

De geraadpleegde programma’s: